Komunikacja jest kluczowym elementem ludzkiego życia, a jej brak może prowadzić do poważnych trudności w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym. Rozmowa jest wymianą myśli i uczuć w relacjach międzyludzkich. Daje poczucie zjednoczenia i przynależności do grupy. Są jednak osoby, które z różnych powodów nie mogą użyć mowy jako narzędzia komunikacji. Dla takich osób opracowano różne metody komunikacji alternatywnej i wspomagającej, zgodnie z założeniem, że ten typ komunikacji wcale nie jest gorszy od tej werbalnej. Jest po prostu inny- wyjątkowy, przeznaczony dla wyjątkowych osób. Daje im szansę na uczestnictwo w normalnym funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej, rodzinie i społeczeństwie. W kontekście pedagogiki specjalnej i terapii integracji sensorycznej, komunikacja alternatywna i wspomagająca (AAC – Augmentative and Alternative Communication) odgrywa istotną rolę w pracy z osobami mającymi trudności komunikacyjne. Metody AAC mogą obejmować różnorodne techniki, od prostych gestów i obrazków po zaawansowane urządzenia technologiczne.
Artykuł ten ma na celu omówienie różnych metod komunikacji alternatywnej, ich zalet oraz wad w kontekście pracy pedagoga specjalnego i terapeuty integracji sensorycznej, z podaniem przykładów osób z różnymi typami zaburzeń, które mogą potrzebować takiego typu pomocy. Chciałabym podkreślić, że w swojej pracy spotykam się z różnymi typami niepełnosprawności jako pedagog specjalny oraz terapeuta integracji sensorycznej. Pracuję również z osobami w normie intelektualnej np. podczas zajęć z integracji sensorycznej, w ramach wczesnego wspierania rozwoju. Pracuję zarówno z dziećmi, młodzieżą, jak i osobami dorosłymi.
Metody Komunikacji Alternatywnej
Obecnie w Polsce znanych i używanych jest wiele systemów mających na celu pomoc osobom z zaburzeniami mowy lub niemówiących wcale. Osoby korzystające z komunikacji alternatywnej należą do różnych grup wiekowych oraz różnią się ze względu na swoje potrzeby uwarunkowane rodzajem posiadanych zaburzeń. Cechą wspólną wszystkich ludzi korzystających z komunikacji alternatywnej i wspomagającej jest brak mowy, niedostateczne jej wykształcenie lub utrata umiejętności mówienia spowodowana chorobą lub wypadkiem.
Wśród metod AAC możemy wyróżnić następujące:
1. Komunikacja za pomocą obrazków (PECS – Picture Exchange Communication System)
System PECS jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych narzędzi AAC, szczególnie użytecznym w pracy z dziećmi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. PECS opiera się na wymianie obrazków, które reprezentują przedmioty, działania lub pojęcia, umożliwiając osobie komunikowanie swoich potrzeb i pragnień.
Zalety:
- l Prostota w użyciu, szczególnie na początkowych etapach nauki.
- l Szybkie wyniki w zakresie podstawowej komunikacji.
- l Umożliwia użytkownikowi inicjowanie komunikacji.
Wady:
- l Ograniczona liczba wyrażeń, które można przekazać za pomocą obrazków.
- l Wymaga stałego dostępu do zestawu obrazków, co może być niepraktyczne w niektórych sytuacjach.
- l Może być mniej efektywny dla osób z poważnymi deficytami poznawczymi lub wzrokowymi.
2. Komunikacja przy użyciu gestów i języka migowego
Język migowy i systemy gestów są często stosowane w pracy z osobami niesłyszącymi lub z poważnymi trudnościami w mowie. Używanie gestów może również wspierać rozwój mowy u dzieci z opóźnieniami w rozwoju języka. Opracowaniem programu i metod pracy z osobami z zaburzeniami słuchu zajmuje się surdopedagog. Z doświadczeń surdopedagoga korzysta podczas swojej pracy również oligofrenopedagog oraz terapeuta integracji sensorycznej. Połączone działania zespołu specjalistów, na podstawie opracowanego programu pracy pozwalają na osiągnięcie jak najlepszych rezultatów terapeutycznych.
Zalety:
- l Pozwala na wyrażenie szerokiego zakresu emocji i potrzeb.
- l Możliwość nauki w sposób naturalny poprzez obserwację i naśladowanie.
- l Wspiera rozwój motoryki małej i dużej.
Wady:
- l Wymaga nauki i praktyki, co może być czasochłonne.
- l Bariera językowa – nie każdy zna język migowy.
- l Może być trudny do zastosowania u osób z ograniczeniami motorycznymi.
3. Urządzenia wspomagające komunikację (SGD – Speech Generating Devices)
SGD to elektroniczne urządzenia, które generują mowę na podstawie wprowadzonych przez użytkownika danych. Mogą to być proste przyciski odtwarzające nagrane frazy lub bardziej zaawansowane tablety z oprogramowaniem do komunikacji. Polskim urządzeniem opracowanym na potrzeby AAC jest „Mówik„.
Zalety:
- l Możliwość wyrażenia skomplikowanych myśli i zdań.
- l Wspiera rozwój języka i umiejętności poznawczych.
- l Możliwość dostosowania do indywidualnych potrzeb użytkownika.
Wady:
- l Kosztowne w zakupie i utrzymaniu.
- l Wymaga regularnej konserwacji i ładowania.
- l Może być podatne na uszkodzenia mechaniczne.
Rola Pedagoga Specjalnego i Terapeuty Integracji Sensorycznej
Pedagog specjalny i terapeuta integracji sensorycznej odgrywają kluczową rolę w wprowadzaniu i stosowaniu metod komunikacji alternatywnej. Ich zadaniem jest nie tylko dobór odpowiednich narzędzi, ale również nauczanie i monitorowanie postępów w zakresie komunikacji.
1. Indywidualne podejście
Każdy uczeń ma swoje unikalne potrzeby i możliwości, dlatego kluczowe jest indywidualne podejście. Pedagog specjalny powinien zawsze być gotowy na to, aby dokładnie ocenić umiejętności komunikacyjne dziecka i dostosować metodę AAC do jego potrzeb.
Zalety:
- l Możliwość dostosowania metod do indywidualnych potrzeb ucznia.
- l Lepsze wyniki dzięki zindywidualizowanemu podejściu.
- l Zwiększona motywacja ucznia do nauki.
Wady:
- l Czasochłonność oceny i dostosowywania metod.
- l Konieczność ciągłego monitorowania i modyfikowania planu pracy.
- Wymaga dużej elastyczności i kreatywności ze strony pedagoga.
2. Współpraca z rodziną i zespołem terapeutycznym
Efektywne wprowadzenie metod komunikacji alternatywnej wymaga współpracy z rodziną dziecka oraz innymi specjalistami, takimi jak logopedzi, psycholodzy i terapeuci zajęciowi.
Zalety:
- l Holistyczne podejście do terapii.
- l Spójność działań terapeutycznych w różnych środowiskach (dom, szkoła, terapia).
- Większe wsparcie emocjonalne i edukacyjne dla dziecka.
Wady:
- l Wymaga koordynacji i komunikacji pomiędzy różnymi specjalistami.
- l Może być trudne do zorganizowania w praktyce.
l Potrzeba zaangażowania i współpracy ze strony rodziny.
Przykłady Praktyczne
1. Przypadek dziecka z autyzmem
Spektrum zaburzeń autystycznych (ASD – Autism Spectrum Disorder) obejmuje szeroki zakres zaburzeń neurorozwojowych, które wpływają na komunikację, interakcje społeczne oraz zachowanie. Osoby ze spektrum autyzmu często doświadczają trudności w komunikacji werbalnej oraz niewerbalnej, co może prowadzić do frustracji, izolacji społecznej i trudności w codziennym funkcjonowaniu. W odpowiedzi na te trudne wyzwania, opracowane metody komunikacji alternatywnej i wspomagającej (AAC – Augmentative and Alternative Communication) stają się nieocenionym narzędziem terapeutycznym. Dziecko z autyzmem może mieć trudności z komunikacją werbalną, co utrudnia jego funkcjonowanie w środowisku szkolnym. Często jest tak, ma również trudności z właściwym odbiorem komunikatów skierowanych bezpośrednio do niego. Osoby ze spektrum autyzmu zazwyczaj nie odczuwają potrzeby wymiany informacji oraz bardzo często przejawiają brak spontaniczności w zakresie podejmowania prób komunikacji. Niektóre dzieci z ASD posługują się pojedynczymi słowami, ale wykazują trudności z nazywaniem przedmiotów. Pojawiają się też stereotypie językowe i echolalie. Wprowadzenie PECS pozwala osobie z zaburzoną komunikacją na wyrażenie podstawowych potrzeb, co redukuje frustrację i wspiera rozwój społeczny. Odpowiednio dobrane metody AAC umożliwiają osobom z autyzmem rozwijanie umiejętności komunikacyjnych, co prowadzi do lepszych interakcji społecznych. Dzięki AAC, osoby te mogą wyrażać swoje potrzeby, uczucia i myśli, co redukuje frustrację i poprawia jakość życia. Jest to bardzo ważne podczas pracy na lekcji oraz podczas terapii SI. Kiedy dobrze się rozumiemy, zarówno w zakresie przekazywanych komunikatów, jak i komunikacji zwrotnej, nauka i terapia przebiega w sposób o wiele bardziej efektywny i przynosi obu stronom większą satysfakcję.
2. Przypadek dziecka z porażeniem mózgowym
Dziecko z porażeniem mózgowym może mieć problemy z kontrolą motoryczną, co utrudnia używanie tradycyjnych metod komunikacji. W takim przypadku pomocne mogą być piktogramy oraz urządzenia wspomagające komunikację, które są dostosowane do możliwości motorycznych dziecka. Terapeuta rozpoczynając pracę nad komunikacją alternatywną powinien, o ile jest to możliwe zacząć od wyćwiczenia u dziecka gestu wskazywania., co ułatwia korzystanie z różnych narzędzi terapeutycznych i inicjuje wymianę komunikatów.
Podsumowanie
Metody komunikacji alternatywnej stanowią nieocenione narzędzie w pracy pedagoga specjalnego i terapeuty integracji sensorycznej. Wybór odpowiedniej metody zależy od indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia, a także od zasobów dostępnych w danej placówce edukacyjnej. Pomimo ograniczonych środków finansowych zawsze należy podjąć próbę działania na rzecz opracowania skutecznej metody pracy z dzieckiem. Młodsze dzieci mają szansę na o wiele lepszy rozwój, jeżeli interwencja pedagogiczna zostanie podjęta odpowiednio wcześniej. Służą do tego specjalne programy, takie jak wczesne wspomaganie rozwoju. Opracowanie planu oraz harmonogramu terapii wspomagającej rozwój komunikacji u dziecka z zaburzeniami mowy jest procesem wieloetapowym, rozłożonym w czasie. Wymaga zaangażowania wielu specjalistów i współpracy ze środowiskiem rodzinnym. U podstawy działań terapeutycznych zawsze stoi odpowiednia diagnoza i przeciwstawienie się szkodliwym stereotypom, według których komunikacja alternatywna jest w jakikolwiek sposób gorsza od tradycyjnej.
Autor: mgr Honorata Kolasa
Bibliografia
M. Nosko Goszczycka, AAC for everyone. A guide for parents and therapists . Harmonia Publishing House.
M. Grycman , M. Jerzyk, M. Bucyk- Active model, augmentative and alternative communication. Rehabilitation Publishing House Center for the Development of Communication.
