Kontekst polski

Dopiero 19 lipca 2019 roku w Polsce przyjęta została Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. W ustawie czytamy m.in., że instytucje publiczne są zobowiązane do zapewnienia dostępności w obszarze informacyjno-komunikacyjnym oraz cyfrowym.

Obecnie opracowano projekt ustawy O systemie wsparcia osób o złożonych potrzebach w komunikowaniu się (listopad 2023 r.) – jednak jest to tylko projekt.

System wsparcia osób o złożonych potrzebach w komunikowaniu się miałby obejmować:

1. obowiązki podmiotów publicznych i prywatnych w zakresie informacji oraz komunikacji z osobami o złożonych potrzebach w komunikowaniu się;
2. standardy tekstu łatwego do czytania i zrozumienia (ETR);
3. powiatowych koordynatorów AAC oraz lokalne zespoły AAC;
4. regionalne ośrodki AAC oraz wypożyczalnie pomocy komunikacyjnych;
5. Polski Instytutu Komunikacji Wspomagającej, zwany dalej „Instytutem”;
6. wymagania dotyczące specjalistów AAC, redaktorów ETR oraz konsultantów dostępności tekstu.

Osobie o złożonych potrzebach w komunikowaniu się zapewnia się dostęp do usług AAC, w tym rozwiązań technologicznych, służących do niezależnej komunikacji w języku polskim.

Usługi AAC obejmują:

• ocenę funkcjonalną;
• określenie zakresu i rodzaju wsparcia;
• opracowanie indywidualnego systemu komunikacji (ISK);
• dobór, tworzenie i dostosowanie pomocy komunikacyjnych;
• instruktaże z indywidualnego systemu komunikacji (ISK);
• działania edukacyjne;
• usługi mające na celu podtrzymanie i rozwijanie funkcjonalności indywidualnego systemu komunikacji (ISK).

Według raportu z 2021 r. w Polsce nie mamy niemal żadnych rodzimych opracowań statystycznych, a więc – żadnych sprawdzonych danych na temat osób o specjalnych potrzebach w komunikowaniu się, w tym – o użytkownikach AAC.

Danych takich prawdopodobnie nigdy nie zbierano. Można zidentyfikować kilka istniejących źródeł potencjalnej wiedzy, jednak będą one daleko niewystarczające do uzyskania autentycznego obrazu sytuacji osób o Specjalnych Potrzebach Komunikacji w Polsce oraz odpowiedzialnego planowania działań. Przyjąwszy uśrednione dane, że 1% populacji doświadcza specjalnych potrzeb w komunikacji można szacować, mamy w Polsce około 380 000 takich osób.

W chwili obecnej nie ma w Polsce skutecznych rozwiązań systemowych na rzecz dostępu do usług AAC. Dostęp, który obserwujemy jest fragmentaryczny, ledwie zaznaczony, nie jest sprawiedliwy i równy dla wszystkich.

Zależny jest od:

• podległości określonym strukturom orzeczniczym (w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego AAC może być zalecone; to jedyna opcja gwarantująca dostęp do AAC ustawowo),
• wieku osoby z niepełnosprawnością (uprzywilejowani są uczniowie szkół specjalnych, bo w tych właśnie placówkach tradycje wprowadzania AAC są najdłuższe, a kompetencje personelu – największe),
• miejsca zamieszkania (obserwujemy większą dostępność usług AAC w kilku większych miastach i nielicznych mniejszych miejscowościach; wyniki wewnętrznego sondażu ISAAC-Polska wskazują też na dużą nierówność dostępności w poszczególnych województwach),
• statusu materialnego (na rynku pojawiają się coraz liczniej małe firmy świadczące odpłatne usługi z zakresu AAC; kwota za godzinę konsultacji/interwencji waha się od 100 do 300 złotych, w zależności od rodzaju usługi. Dla części społeczeństwa kwoty te mają wykluczający charakter). Ich refundacja nie jest ustanowiona. Wiele rodzin stara się pokrywać te koszty z darowizn (tzw. 1% odprowadzany przez podatników na cele charytatywne). Taki system finansowania jest jednak dla wielu rodzin dużym obciążeniem, poświęcają bowiem wiele czasu i wysiłku na pozyskanie oraz utrzymanie tego źródła dofinansowania, które w części przypadków zaspokaja i tak tylko niewielką część potrzeb osoby z niepełnosprawnością.
  

Brakuje także przygotowanych kadr na wszystkich szczeblach potencjalnego polskiego systemu usług AAC. W praktyce tylko w nielicznych miejscach w Polsce (placówkach edukacyjnych, centrach usług rehabilitacyjnych) możemy spotkać model wielospecjalistycznej konsultacji i interwencji AAC.. Usługi AAC w Polsce oznaczają zazwyczaj pracę pojedynczych osób, które usiłują wypełnić zadania wszystkich członków wielospecjalistycznego zespołu.

W Polsce nie istnieją także żadne regulacje dotyczące kompetencji osoby, która może udzielać usług z zakresu AAC. Mimo, że obowiązek takich usług nałożono na pracowników systemu edukacji (poradni psychologiczno-pedagogicznych wydających opinie i orzeczenia, a także nauczycieli i specjalistów prowadzących edukację, terapię dzieci i uczniów o specjalnych potrzebach), nie wskazano, kto może realizować to zadanie. Nie ustanowiono ani zakresu kompetencji, ani standardu wykształcenia, ani ścieżki zdobywania go.

Orzekanie o specjalnych potrzebach w komunikowaniu się nie ma w Polsce miejsca. Od niedawna (2017) AAC bywa zalecane, ale jedynie w stosunku do uczniów pozostających w systemie edukacji. W przypadku pozostałej grupy osób ze Specjalnymi Potrzebami Komunikacyjnymi, stanowiącej wg badań większość tej populacji – zwyczajnie nie jest praktykowane. W takiej sytuacji nie zachodzi przesłanka, by budować system usług AAC, ponieważ teoretycznie nie ma odbiorców takich usług. Bez właściwego orzecznictwa stan taki się utrwala, system nie jest formalnie budowany, wiele osób nie otrzymuje pomocy. Istniejący dotąd rozproszony system orzekania, niespójny i niedrożny, nie sprzyja uporządkowaniu tej kwestii. Musimy rozpatrywać niniejsze zagadnienie w odniesieniu do istniejących systemów orzeczniczych, chronologicznie w stosunku do dziecka, ucznia i człowieka dorosłego.